Pembahasan soal Ujian Nasional (UN) bidang studi matematika IPA jenjang pendidikan SMA untuk pokok bahasan Turunan yang meliputi aturan rantai, fungsi naik dan fungsi turun, ekstrim fungsi, nilai maksimum dan minimum dalam interval tertutup.
1. EBT 2002
Ditentukan f(x) = 2x3 β 9x2 + 12x. Fungsi f naik dalam interval…
A. β1 < x < 2
B. 1 < x < 2
C. β2 < x < β1
D. x < β2 atau x > β1
E. x < 1 atau x > 2
Pembahasan :
f(x) = 2x3 β 9x2 + 12x
f‘(x) = 6x2 β 18x + 12
f(x) naik β f‘(x) > 0
6x2 β 18x + 12 > 0
x2 β 3x + 2 > 0
(x β 1)(x β 2) = 0
x = 1 atau x = 2
Pertidaksamaan bertanda”>” maka
x < 1 atau x > 2
Jawaban : E
2. EBT 2002
Nilai maksimum dari fungsi f(x) = \(\frac{1}{3}\)x3 β \(\frac{3}{2}\)x2 + 2x + 9 pada interval 0 β€ x β€ 3 adalah…
A. 9\(\frac{2}{3}\)
B. 9\(\frac{5}{6}\)
C. 10
D. 10\(\frac{1}{2}\)
E. 10\(\frac{2}{3}\)
Pembahasan :
f(x) = \(\frac{1}{3}\)x3 β \(\frac{3}{2}\)x2 + 2x + 9
f‘(x) = x2 β 3x + 2
Nilai maks/min berpotensi terjadi pada nilai-nilai stasioner atau nilai fungsi pada ujung-ujung interval.
f(x) stasioner β f‘(x) = 0
x2 β 3x + 2 = 0
(x β 1)(x β 2) = 0
x = 1 atau x = 2
Nilai stasioner :
f(1) = \(\frac{1}{3}\)(1)3 β \(\frac{3}{2}\)(1)2 + 2(1) + 9 = 9\(\frac{5}{6}\)
f(2) = \(\frac{1}{3}\)(2)3 β \(\frac{3}{2}\)(2)2 + 2(2) + 9 = 9\(\frac{2}{3}\)
Nilai fungsi pada ujung-ujung interval :
f(0) = \(\frac{1}{3}\)(0)3 β \(\frac{3}{2}\)(0)2 + 2(0) + 9 = 9
f(3) = \(\frac{1}{3}\)(3)3 β \(\frac{3}{2}\)(3)2 + 2(3) + 9 = 10\(\frac{1}{2}\)
Dari nilai-nilai yang diperoleh, maka nilai maksimum f(x) pada interval 0 β€ x β€ 3 adalah 10\(\frac{1}{2}\)
Jawaban : D
3. UAN 2003
Fungsi f(x) = x3 + 3x2 β 9x β 7 turun pada interval…
A. 1 < x < 3
B. β1 < x < 3
C. β3 < x < 1
D. x < β3 atau x > 1
E. x < β1 atau x > 3
Pembahasan :
f(x) = x3 + 3x2 β 9x β 7
f‘(x) = 3x2 + 6x β 9
f(x) turun β f‘(x) < 0
3x2 + 6x β 9 < 0
x2 + 2x β 3 < 0
(x + 3)(x β 1) = 0
x = β3 atau x = 1
Pertidaksamaan bertanda “<” maka
β3 < x < 1
Jawaban : C
4. UAN 2003
Turunan pertama dari f(x) = sin2(2xβ3) adalah f‘(x) = …
A. 2 cos(4xβ6)
B. 2 sin(4xβ6)
C. β2 cos(4xβ6)
D. β2 sin(4xβ6)
E. 4 sin(2xβ3)
Pembahasan :
f(x) = sin2(2xβ3)
f‘(x) = 2 sin2-1(2xβ3) cos(2xβ3) 2
f‘(x) = 2. 2 sin(2xβ3) cos(2xβ3)
f‘(x) = 2. sin 2(2xβ3)
f‘(x) = 2 sin (4xβ6)
Jawaban : B
5. UN 2004
Turunan fungsi yang dinyatakan dengan f(x) = \(\mathrm{\frac{x-5}{x+5}}\) adalah f‘(x) = …
A. \(\mathrm{\frac{-10}{(x+5)^{2}}}\)
B. \(\mathrm{\frac{5}{(x+5)^{2}}}\)
C. \(\mathrm{\frac{10}{(x+5)^{2}}}\)
D. \(\mathrm{\frac{5}{(x-5)^{2}}}\)
E. \(\mathrm{\frac{10}{(x-5)^{2}}}\)
Pembahasan :
f(x) = \(\mathrm{\frac{x-5}{x+5}}\)
u = x β 5 β u‘ = 1
v = x + 5 β v‘ = 1
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{u’\,v\,-\,u\,v’}{v^{2}}}\)
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{1\,(x+5)\,-\,(x-5)\,1}{(x+5)^{2}}}\)
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{x+5-x+5}{(x+5)^{2}}}\)
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{10}{(x+5)^{2}}}\)
Jawaban : C
6. UN 2004
Turunan pertama dari y = cos2(2xβΟ) adalah y‘ = …
A. β2 sin(4xβ2Ο)
B. β sin(4xβ2Ο)
C. β2 sin(2xβΟ) cos(2xβΟ)
D. 4 sin(2xβΟ)
E. 4 sin(2xβΟ) cos(2xβΟ)
Pembahasan :
y = cos2(2xβΟ)
y‘ = 2 cos2-1(2xβΟ) . βsin(2xβΟ) 2
y‘ = β2. 2 sin(2xβΟ) cos(2xβΟ)
y‘ = β2. sin 2(2xβΟ)
y‘ = β2 sin(4xβ2Ο)
Jawaban : A
7. UN 2005
Turunan dari \(\mathrm{f(x)=\sqrt[3]{cos^{2}\left ( 3x^{2}+5x \right )}}\) adalah f‘(x) = …
A. \(\frac{2}{3}\)cos–\(^{\frac{1}{3}}\)(3xΒ² + 5x) sin(3xΒ² + 5x)
B. \(\frac{2}{3}\)(6x+5) cos–\(^{\frac{1}{3}}\)(3xΒ² + 5x)
C. β\(\frac{2}{3}\)cos–\(^{\frac{1}{3}}\)(3xΒ² + 5x) sin(3xΒ² + 5x)
D. β\(\frac{2}{3}\)(6x+5) tan(3xΒ²+5x)\(\mathrm{\sqrt[3]{cos^{2}(3x^{2}+5x)}}\)
E. \(\frac{2}{3}\)(6x+5) tan(3xΒ²+5x)\(\mathrm{\sqrt[3]{cos^{2}(3x^{2}+5x)}}\)
Pembahasan :
f(x) = cos\(^{\frac{2}{3}}\)(3xΒ²+5x)
f‘(x) = \(\frac{2}{3}\)cos–\(^{\frac{1}{3}}\)(3xΒ²+5x). βsin(3xΒ²+5x) (6x+5)
β β\(\frac{2}{3}\)(6x+5) \(\mathrm{\frac{sin\left (3x^{2}+5x \right )}{cos^{\frac{1}{3}}\left ( 3x^{2}+5x \right )}}\)
β β\(\frac{2}{3}\)(6x+5) \(\mathrm{\frac{sin\left (3x^{2}+5x \right )}{cos^{\frac{1}{3}}\left ( 3x^{2}+5x \right )}\times \frac{cos\left ( 3x^{2}+5x \right )}{cos\left ( 3x^{2}+5x \right )}}\)
β β\(\frac{2}{3}\)(6x+5) \(\mathrm{\frac{sin\left ( 3x^{2}+5x \right )}{cos\left ( 3x^{2}+5x \right )}\times \frac{cos\left ( 3x^{2}+5x \right )}{cos^{\frac{1}{3}}\left ( 3x^{2}+5x \right )}}\)
β β\(\frac{2}{3}\)(6x+5) tan(3xΒ²+5x) cos\(^{\frac{2}{3}}\)(3xΒ²+5x)
β β\(\frac{2}{3}\)(6x+5) tan(3xΒ²+5x)\(\mathrm{\sqrt[3]{cos^{2}(3x^{2}+5x)}}\)
Jawaban : D
8. UN 2006
Turunan pertama dari f(x) = sinβ΄(3xΒ² β 2) adalah f ‘(x) = …
A. 2sinΒ²(3xΒ² β 2) sin(6xΒ² β 4)
B. 12x sinΒ²(3xΒ² β 2) sin(6xΒ² β 4)
C. 12x sinΒ²(3xΒ² β 2) cos(6xΒ² β 4)
D. 24x sinΒ³(3xΒ² β 2) cosΒ²(3xΒ² β 2)
E. 24x sinΒ³(3xΒ² β 2) cos(3xΒ² β 2)
Pembahasan :
f(x) = sinβ΄(3xΒ² β 2)
f‘(x) = 4 sin4-1(3xΒ² β 2) cos(3xΒ² β 2) 6x
f‘(x) = 24x sinΒ³(3xΒ² β 2) cos(3xΒ² β 2)
Jawaban : E
9. UN 2007
Jika f(x) = sin2(2x + \(\frac{\pi}{6}\)), maka nilai dari f‘(0) = …
A. 2β3
B. 2
C. β3
D. \(\frac{1}{2}\)β3
E. \(\frac{1}{2}\)β2
Pembahasan :
f(x) = sin2(2x + \(\frac{\pi}{6}\))
f‘(x) = 2 sin2-1(2x + \(\frac{\pi}{6}\)) cos(2x + \(\frac{\pi}{6}\)) 2
f‘(x) = 4 sin(2x + \(\frac{\pi}{6}\)) cos(2x + \(\frac{\pi}{6}\))
f‘(0) = 4 sin(2(0) + \(\frac{\pi}{6}\)) cos(2(0) + \(\frac{\pi}{6}\))
f‘(0) = 4 sin \(\frac{\pi}{6}\) cos \(\frac{\pi}{6}\)
f‘(0) = 4. \(\frac{1}{2}\). \(\frac{1}{2}\)β3
f‘(0) = β3
Jawaban : C
10. UN 2008
Turunan pertama dari \(\mathrm{y=\frac{sin\,x}{sin\,x+cos\,x}}\) adalah y’ = …
A. \(\mathrm{\frac{cos\,x}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
B. \(\mathrm{\frac{1}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
C. \(\mathrm{\frac{2}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
D. \(\mathrm{\frac{sin\,x-cos\,x}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
E. \(\mathrm{\frac{2sin\,\,cos\,x}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
Pembahasan :
u = sin x β u‘ = cos x
v = sin x + cos x β v‘ = cos x β sin x
y’ = \(\mathrm{\frac{u’\,v-u\,v’}{v^{2}}}\)
y’ = \(\mathrm{\frac{cos\,x\left ( sin\,x+cos\,x \right )-sin\,x\left ( cos\,x-sin\,x \right )}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
y‘ = \(\mathrm{\frac{cos\,x\,sin\,x+cos^{2}x-cos\,x\,sin\,x+sin^{2}x}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
y‘ = \(\mathrm{\frac{sin^{2}x+cos^{2}x}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
y‘ = \(\mathrm{\frac{1}{\left ( sin\,x+cos\,x \right )^{2}}}\)
Jawaban : B
11. UN 2008
Diketahui f(x) = \(\mathrm{\frac{x^{2}+3}{2x+1}}\). Jika f‘(x) menyatakan turunan pertama f(x), maka f(0) + 2 f‘(0) = …
A. β10
B. β9
C. β7
D. β5
E. β3
Pembahasan :
f(x) = \(\mathrm{\frac{x^{2}+3}{2x+1}}\)
f(0) = \(\mathrm{\frac{0^{2}+3}{2.0+1}}\)
f(0) = 3
u = x2 + 3 β u‘ = 2x
v = 2x + 1 β v’ = 2
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{u’\,v\,-\,u\,v’}{v^{2}}}\)
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{2x(2x+1)-(x^{2}+3)2}{(2x+1)^{2}}}\)
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{4x^{2}+2x-2x^{2}-6}{(2x+1)^{2}}}\)
f‘(x) = \(\mathrm{\frac{2x^{2}+2x-6}{\left (2x+1 \right )^{2}}}\)
f‘(0) = \(\mathrm{\frac{2(0)^{2}+2(0)-6}{(2(0)+1)^{2}}}\)
f‘(0) = β6
Jadi, f(0) + 2 f‘(0) = 3 + 2(β6) = β9
Jawaban : B
12. UN 2014
Diketahui \(\mathrm{g(x)=\frac{1}{3}x^{3}-A^{2}x+1}\) ; \(\mathrm{f(x)=g(2x-1)}\), A suatu kontanta. Jika f naik pada \(\mathrm{x\leq 0}\) atau \(\mathrm{x\geq 1}\), nilai maksimum relatif g adalah…
A. \(\frac{7}{3}\)
B. \(\frac{5}{3}\)
C. \(\frac{1}{3}\)
D. \(-\frac{1}{3}\)
E. \(-\frac{5}{3}\)
Pembahasan :
g(x) = \(\frac{1}{3}\)x3 β A2x + 1
f(x) = g(2x β 1)
f(x) = \(\frac{1}{3}\)(2x β 1)3 β A2(2x β 1) + 1
f(x) = \(\frac{1}{3}\)(2x β 1)3 β 2A2x + A2 + 1
f‘(x) = \(\frac{1}{3}\). 3(2x β 1)3-1. 2 β 2A2
f‘(x) = 2(2x β 1)2 β 2A2
f‘(x) = 8x2 β 8x + 2 β 2A2
Karena f(x) naik pada x β€ 0 atau x β₯ 1, maka 0 dan 1 adalah akar-akar dari f‘(x) = 0.
x1 x2 = \(\mathrm{\frac{c}{a}}\)
0. 1 = \(\mathrm{\frac{2-2A^{2}}{8}}\)
0 = 2 β 2A2
A2 = 1
diperoleh
g(x) = \(\frac{1}{3}\)x3 β x + 1
g‘(x) = x2 β 1
g”(x) = 2x
Jika g‘(a) = 0, maka nilai maks/min relatif fungsi g akan terjadi pada x = a.
g‘(x) = 0
x2 β 1 = 0
(x + 1)(x β 1) = 0
x = β1 atau x = 1
Uji turunan kedua
g”(a) < 0, maka g(x) mencapai maksimum relatif pada x = a.
g”(a) > 0, maka g(x) mencapai minimum relatif pada x = a.
g”(β1) = 2(β1) = β2 < 0
g”(1) = 2(1) = 2 > 0
Karena g”(β1) < 0, maka nilai maksimum relatif g dicapai pada x = β1
g(β1) = \(\frac{1}{3}\)(β1)3 β (β1) + 1
g(β1) = \(\frac{5}{3}\)
13. UN 2016
Turunan pertama fungsi f(x) = cos2(3xβ5) adalah…
A. f‘(x) = β6 cos (3xβ5)
B. f‘(x) = β3 sin (3xβ5)
C. f‘(x) = β3 sin (6xβ10)
D. f‘(x) = 3 cos (6xβ10)
E. f‘(x) = 3 sin (6xβ10)
Pembahasan :
f(x) = cos2(3xβ5)
f‘(x) = 2 cos2-1(3xβ5). βsin(3xβ5) 3
f‘(x) = β3. 2 sin(3xβ5) cos(3xβ5)
f‘(x) = β3 sin 2(3xβ5)
f‘(x) = β3 sin (6xβ10)
Jawaban : C
14. UN 2016
Turunan pertama dari fungsi f(x) = cos5(Οβ2x) adalah…
A. f‘(x) = 5 cos3(Οβ2x) sin (2Οβ4x)
B. f‘(x) = 5 cos3(Οβ2x) sin (Οβ2x)
C. f‘(x) = 5 cos3(Οβ2x) cos (2Οβ4x)
D. f‘(x) = β5 cos3(Οβ2x) sin (2Οβ4x)
E. f‘(x) = β5 cos3(Οβ2x) sin (Οβ2x)
Pembahasan :
f(x) = cos5(Οβ2x)
f‘(x) = 5 cos5-1(Οβ2x). βsin(Οβ2x) (β2)
f‘(x) = 5. 2 cos4(Οβ2x) sin(Οβ2x)
f‘(x) = 5 cos3(Οβ2x) 2 sin(Οβ2x) cos(Οβ2x)
f‘(x) = 5 cos3(Οβ2x) sin 2(Οβ2x)
f‘(x) = 5 cos3(Οβ2x) sin (2Οβ4x)
Jawaban : A